کوهن و مقایسة کار علمی با بازی جورچین

کوهن و مقایسة کار علمی با بازی جورچین

تامس کوهن در کتاب ساختار انقلابهای علمی کار علمی را به حل معما تشبیه می‌کند. او مدعی است کمتر پژوهشی است که به نیازهای حیاتی انسان مربوط باشد و در نهایت پژوهش‌های دانشمندان را به بازی جورچین تشبیه می‌کند.[1] بازی جورچین صرفا کودکان را در یک دور باطل سرگرم می‌کند و آنها باید مطابق با قواعد بازی به جوابی که از قبل مشخص شده است، برسند. از نظر من این نگاه کوهن به دانش و دانشمند منصفانه نیست و او به دانش و دانشگاه نگاهی تحقیر‌آمیز دارد. با این حال زمینه‌هایی وجود دارد که طرح نگاه کوهن و پذیرش آن را ممکن کرده است و این تلقی را ایجاد کرده است که دست کم بخشی از پژوهشهای علمی، سرگرمی نخبگان جامعه است.

کوهن و پدیدة امپبا

تامس کوهن در کتاب ساختار انقلابهای علمی مشاهدة بدون پارادایم را مشکل‌ساز تلقی می‌کند و در پانوشت به مشاهدة عجیب بیکن مثال می‌زند مبنی بر اینکه آب اگر اندکی گرم شود، نسبت به آبی که دمای عادی دارد زودتر منجمد می شود. (کوهن، 1390، 255 ، پانوشت 6) جالب است که ارسطو و دکارت نیز در آثار خود گزارشی مشابه گزارش بیکن داشتند. اما زمانی که کوهن کتاب ساختار را می‌نوشت بطلان این باور مورد اجماع بود. چون بر اساس قوانین ترمودینامیک استدلال می‌شد آبی که گرم است برای منجمد شدن نخست باید به دمای آب عادی برسد و در نتیجه برای رسیدن به نقطة انجماد نسبت به آبی که دمای عادی دارد، به زمان بیشتری نیاز دارد. در فیزیک مدرن بر اساس همین استدلال و بدون نیاز به مشاهده، باور ارسطو را مردود اعلام می‌کردند.اما اکنون باور ارسطو از راه تجربی اثبات شده است. داستان این اثبات نیز خواندنی است.

درست یک سال بعد از انتشار کتاب کوهن، یعنی در سال 1963 دانش‌آموزی دبیرستانی اهل تانزانیا در کلاس فیزیک ادعا کرد در هنگام ساختن بستنی متوجه شده است که شیر گرم زودتر از شیر عادی منجمد می‌شود. او از سوی معلم و همکلاسی‌های خود مورد تمسخر قرار گرفت. اما او مدتی بعد مشاهدة خود را برای فیزیکدانی به نام دی. جی. اسبرن که از کلاس آنها دیدار داشت، نقل کرد. اسبرن که کنجکاو شده بود در محل کار خود از منشی آزمایشگاه خواست که این آزمایش را انجام دهد. منشی در گزارش نخست خود اعلام کرد که در آزمایش خطایی رخ داده و آب گرم زودتر منجمد شده است. او قول داد که آزمایش را تکرار کند تا نتیجة درست به دست بیاید! اسبرن در ادامة کار متوجة درستی ادعای آن دانش‌آموز شد و در مقاله‌ای که به طور مشترک با نام خود و آن دانش‌آموز منتشر کرد، این پدیده را توضیح داد. (Mpenba and Osborne 1969) هنوز در خصوص علت این پدیده که در متون فیزیکی با نام پدیدة امپبا  Mpenbaمعروف شده است، اتفاق نظری وجود ندارد.  (برای مطالعة جزئیات بیشتر در این خصوص و همچنین جزئیاتی بیشتر از خطای مشابهی در حوزة روانشناسی ر. ک. Grandy, 2002, 252 . )

البته اینکه کوهن به سادگی باور بیکن را مردود اعلام می‌کند با اینکه خطایی تاریخی است اما همین خطای او تأییدی است بر سخن دیگر او که گاهی با سیطرة یک پارادایم خاص دانشمندان خود را بی‌نیاز از تجربه تلقی می‌کنند و نتایج پارادایم را به عنوان اموری تجربی منتشر می‌کنند.بنابراین با اینکه کوهن ادعای بیکن را به عنوان نمونه‌ای از خطاهای ناشی از فقدان پارادایم معرفی می‌کند اما اکنون این ادعا به عنوان واقعیتی تجربی که به دلیل سیطرة یک پارادایم خاص تا مدتها انکار می‌شد، مورد توجه است. ارسطو‌،‌ دکارت و بیکن از راه تجربه متوجه شده ‌بودند که آب اگر اندکی گرم شود زودتر منجمد می‌شود. اما دانشمندان در دورة جدید به اندازه‌ای به پارادایم خود اعتماد داشتند که این واقعیت را بدون انجام هر گونه‌ آزمایشی رد کردند. حتی دستیار اسبرن نیز زمانی که این رویداد غیر منظره را مشاهده کرد به جای اینکه در ذهنیت قبلی خود تردید کند تجربة خود را نادرست اعلام کرد و قول داد آزمایش را تکرار کند تا نتیجه‌ای مطابق انتظاربگیرد.

تردید بین دو رشتة فلسفه و فلسفه علم

سوالات دانشجویی در خصوص رشته فلسفه علم

 

سوال1: برای دورة کارشناسی ارشد از بین دو شاخة فلسفه و فلسفة علم کدام اولویت دارند؟

سوال 2: آیا دانشجویانی که فیزیک و ریاضی نمی دانند می توانند در کارشناسی ارشد فلسفه علم قبول شوند و اگر قبول شوند آیا در طول دوره آموزشی محتوای درسها برای آنها مشکل نیست؟ 

پاسخ سوال 1:

به نظر من همانگونه که اکنون دیگر رشته علم بی معناست و هیچ دانشگاهی حاضر نیست دوره کارشناسی ارشد علم برگزار کند، رشته فلسفه نیز به تدریج باید به شاخه های تخصصی تقسیم شود.  لذا همیشه به دانشجویان سفارش می کنم که یکی از رشته های مضاف را انتخاب کنند. الان در کشور ما رشته هایی مانند فلسفه دین، فلسفه اخلاق و فلسفه علم و ...  وجود دارد. در انتخاب هر یک از این رشته ها باید امکان قبولی و علاقه خود را لحاظ کنیم. 

نسبت فلسفه و علم

فلسفة علم عنوانی است که از ترکیب عقل فلسفی با علم تجربی ساخته شده است. این عنوان هم به جایگاه عقل در شناخت تجربی اشاره دارد و هم به نقشی که فلسفه در تاریخ معرفت بشری بر عهده داشته است. نیاز تجربه و عقل به یکدیگر متقابل است و این دو و محتوای حاصل از آنها در تفاهم و ترابط با یکدیگر رشد خواهند کرد.