حیرت در برابر هستی و باور به وجود خدا
شبهه رایجی در مورد وجود خدا مطرح است که تقریبا به ذهن همه ی انسانهایی که در مورد وجود خداوند فکر کرده اند رسیده است[1] و در آثار فلسفی[2] و کلامی نیز از آن بحث شده است. شبهه این است: «وقتی در پاسخ به این پرسش که چرا چیزها وجود دارند، به وجود خداوند می رسیم و خداوند را خالق چیزها می دانیم، هنوز می توان پرسید چرا خدا وجود دارد و خدا از کجا آمده است؟»
فکر می کنم در این شبهه خلطی وجود دارد که اگر به آن توجه شود تا حدود زیادی از بار روانی آن کاسته می شود. در این شبهه بحث از وجود خدا با معمای وجود خلط شده است. معمای وجود این است که چرا چیزها وجود دارند. یعنی صرف اینکه چیزی وجود دارد، بسیار حیرت انگیز است. تفاوتی هم نمی کند که آن چیز ماده ای بی جان باشد یا حکیم قادر متعال.
منکر خدا اصل وجود را که نمی تواند انکار کند. بنابراین با انکار وجود خدا حیرت در برابر هستی به پایان نمی رسد و منکر خدا هنوز برای این پرسش که چگونه خودش و چیزهای ناقص دیگر وجود دارند، پاسخی ندارد. انفجار بزرگ در فیزیک پاسخی برای این پرسش نیست. چون حیرت در برابر وجود شامل انفجار و آنچه منفجر می شود نیز می شود.
اما در کنار مسئلة وجود مسئلة نقص موجودات محسوس نیز مطرح است. آگاهی از وجود خدا حاصل آگاهی از نقص چیزهای محسوس و به ویژه حاصل آگاهی فرد از نقصهای ذاتی خویش است. همانگونه که وجود ما و سایر چیزها قابل انکار نیست، وجود نقصهایی مانند جهل و آرزو در وجود ما نیز قابل انکار نیست.
بنابراین دو مسئله وجود دارد. یکی اینکه چگونه اصلا وجود امکانپذیر شده است و دوم اینکه چگونه موجودات ناقص به وجود آمده اند. باور به وجود خدا پاسخی برای مسئله دوم است. یعنی پاسخی به این مسئله که چگونه ما با تمام نقصهایمان وجود داریم و «چرا چیزهایی که می توانستند نباشند، به جای اینکه نباشند، هستند.»
اما اینکه چگونه اصل وجود امکانپذیر شده است معمایی است که شاید هیچگاه نتوانیم از حیرت نسبت به آن خارج شویم. این حیرت هم برای مومن مطرح است و هم برای ملحد و ملحدین نمی توانند این پرسش را خاص به حوزة ایمان معرفی کنند.
در واقع کار ملحد مشکلتر است. چون او نه برای اصل مسئلة وجود پاسخی دارد و نه برای این پارادکس ناشی از الحاد که چگونه موجودات ناقص امکان وجود داشته اند، اما موجود کاملی مانند خداوند امکان وجود ندارد. به تعبیر اسپینوزا «اگر آنچه اکنون بالضروره موجود است فقط اشیاء متناهی باشد، در این صورت لازم می آید که اشیاء متناهی قدرتمندتر از موجود مطلقا نامتناهی باشند و این بالبداهه نامعقول است.» (اخلاق، 25)
حاصل آنکه شبهه ای که در ابتدای این نوشتار به آن اشاره شد، حاصل ترکیب بحث از وجود خدا با معمای حیرت انگیز وجود است و اگر معمای وجود را از این شبهه جدا کنیم، این شبهه قوت خود را از دست می دهد. ایمان یعنی باور به خالقیت خدا و این باور با این پرسش که «اصل وجود یا وجود خدا از کجاست؟» قابل جمع است.
مردی نزد پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله آمد و گفت هلاک شدم. پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمودند: شیطان خبیث نزد تو آمده و پرسیده خالقت کیست گفته ای خداوند. آنگاه شیطان پرسیده خدا را چه کسی خلق کرده است؟
آن مرد گفت: بله به خدایی که تو را به حق مبعوث کرد همین طور است.
پس حضرت فرمودند: این به خدا قسم ایمان محض است.[3]
[1] کودکان زمانی که می فهمند چیزها را خدا خلق کرده است معمولا می پرسند خدا را چه کسی خلق کرده است و یا خدا چطور از اول وجود داشته است.
[2] . این شبهه به عنوان تاییدی بر این سخن ویتگنشتاین مطرح شده است که پرسشهای متافیزیک پاسخی نهایی ندارند و در نهایت باید آنها را منحل کرد و نه حل.
[3] امام صادق علیه‌السلام: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلَکْتُ فَقَالَ لَهُ ع أَتَاکَ الْخَبِیثُ فَقَالَ لَکَ مَنْ خَلَقَکَ فَقُلْتَ اللَّهُ فَقَالَ لَکَ اللَّهُ مَنْ خَلَقَهُ فَقَالَ إِی وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ لَکَانَ کَذَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص ذَاکَ وَ اللَّهِ مَحْضُ الْإِیمَانِ.[3]
امام صادق علیه السلام در ذیل این حدیث می فرمایند آنچه محض ایمان است همان خوف هلاکت است. در حدیث دیگر ذکر شریف لااله الا الله برای دفع این وسوسه سفارش شده است.
younes noori