توهم بی تقصیری
مقاله پیتر سینگر با عنوان «قحطی، ثروت و اخلاق»[1] که در سال 1972 منتشر شد متنی تأثیر گذار در حوزة فلسفه است که در ارتباط با آن آثار زیادی نگاشته شده است. سینگر در این مقاله به مخاطبین خود توصیه می کند برای خروج ازوضعیت نهیلیسم و رنج بی معنایی به اصول بشردوستانه بازگردند و برای نجات جان انسانهایی که همین الان به دلیل نداشتن غذای کافی در حال جان دادن هستند اقدام کنند. سینگر حتی اندیشة فلسفی پیرامون عدالت را تا زمانی که با اقدامی عملی همراه نباشد نوعی بی تفاوتی در قبال مرگ و رنج انسانهای دیگر می داند و برای همین مقاله خود را با این جمله آغاز می کند که: «اکنون که این مقاله را می نویسم، در نوامبر 1971، در شرق بنگال انسانهایی به دلیل نداشتن غذا، سرپناه و دارو در حال جان دادن هستند.»
سینگر معتقد است کشورهای غنی صرفا اگر اراده کنند می توانند جلوی مرگ میلیونها کودک را بگیرند و از اینکه انسانها، رسانه ها و متفکرین در برابر مرگ و رنج همنوعان خود واکنش مناسبی ندارند ابراز تعجب می کند. سینگر در ادامه مبانی اخلاقی دیدگاه خود را تدوین می کند و با تمسک به فایده گرایی از دیدگاه خود دفاع می کند. مقاله سینگر اکنون با اینکه مقاله ای کلاسیک تلقی شد و بسیار خوانده شد اما بعد از حدود نیم قرن اقداماتی عملی را به دنبال نداشته است. این مقاله فقط در حوزه اندیشه فلسفی تأثیرگذار بود و موجی از آثار فلسفی را به دنبال داشت که در خصوص مبانی نظری توصیه های سینگر به بحث پرداختند.
کتاب مهم پیتر آنگر با عنوان «زندگی در رفاه و رضایت به مرگ: توهم بی تقصیری»[2] که در سال 1996 به چاپ رسید نمونه ای از آثار فلسفی است که در این ارتباط نگاشته شده است. آنگر در این کتاب با طرح نظامی فلسفی این توهم را که ما در قبال مرگ گرسنگان مسئولیتی نداریم به چالش می کشد. روشن است که مرزهای سیاسی به عنوان مولفه ای مدرن مهم ترین عامل ایجاد توهم بی گناهی است. آنگر استدلال می کند که اگر جان یک انسان در خطر باشد حتی با دروغ یا دزدی هم که شده باید جان او را نجات داد. از نگاه آنگر در زمانی که انسانهای زیادی از غذا محروم هستند ما که پولهای خود را هزینه می کنیم تا دکوراسیون منزل خود را تغییر دهیم نمی توانیم ادعا کنیم انسانهای شریفی هستیم. ما می دانیم که با چشم پوشی از تغییر دکوراسیون منزل یا حتی با چشم پوشی از تغییر مدل گوشی خود می توانیم جان یک یا چند کودک را نجات دهیم. در چنین وضعیتی خیلی روشن است که تغییر مدل گوشی رضایت خاطری به دنبال ندارد و حس بی معنایی را تشدید می کند.
بحثهایی فلسفی که در ارتباط با مقاله سینگر و کتاب آنگر مطرح شده است مشخص هستند: سینگر به کدام مکتب از فایده گرایی تمسک کرده است؟ آیا آنگر آرمانگراست؟ آیا در مکتب او شدت رنج مهمتراست یا گستردگی آن. و ....اکنون نزدیک بیست سال از انتشار کتاب «توهم بی گناهی» می گذرد و در طول این مدت نیز میلیونها کودک در جهان از گرسنگی جان داده اند. آیا موج آثاری که در ارتباط با مقاله سینگر نگاشته شد یک تفریح فکری برای گذران وقت و مانعی برای دیده شدن رنج و مرگ گرسنگان نبود؟ چرا آنگر کتاب آخر خود را «ایده های تهی» نامید؟. این نام سرخوردگی و نا امیدی آنگر را از کارآمدی فلسفه نشان می دهد. گویی فلسفه حتی زمانی که از عدالت بحث می کند بیشتر شبیه یک بازی شطرنج است که برای نخبگان جامعه لذت بخش و سرگرم کننده است و شبیه یک مخدر قوی و خوش نام عمل می کند. از نگاه آنگر ایده های فلسفی اگر نتوانند موجی اجتماعی ایجاد کنند و در عمل تغییری در کاهش رنج بشر ایجاد کنند ایده هایی تهی خواهند بود.
[1] Peter Singer , “Famine, Affluence, and Morality” Philosophy and Public Affairs, vol. 1, no. 1 (Spring 1972), pp. 229-243
